IJzertekort - symptomen, gevolgen en behandeling

IJzertekort wordt beschouwd als een van 's werelds meest voorkomende deficiënties en is de belangrijkste oorzaak van anemie. Als u een ijzertekort heeft kunt u uw waarde optimaliseren door een gerichte aanpassing van uw dieet of met ijzer supplementen.

Bloed smaakt naar ijzer. Iedereen die zich ooit in zijn vinger heeft gesneden en het bloed weg heeft gelikt, kent dit. Deze metaalsmaak is geen toeval: hemoglobine, het rode bloedpigment, bestaat voornamelijk uit ijzer. IJzer speelt een belangrijke rol in de aanmaak van bloed en het transport van zuurstof door het lichaam. Als er niet genoeg ijzer in het lichaam aanwezig is kan dat leiden tot een vorm van anemie: de ijzertekort-anemie.

Dit artikel legt uit hoe u genoeg ijzer uit uw voeding kunt halen, ook als u een vegetarisch of veganistisch dieet volgt. U weet na het lezen ook wat de oorzaak is van een ijzertekort, hoe zich dat uit en hoe u uw ferritine waarde kunt bepalen. Ook leert u waarom het testen op een ijzertekort belangrijk is en welke ijzerhoudende voedingssupplementen u kunnen helpen.

IJzer en ijzertekort

IJzer is een van de essentiële sporenelementen. Sporenelementen kunnen niet door het lichaam zelf worden gemaakt. We moeten ze uit ons voedsel halen.

Het menselijk lichaam bevat gemiddeld vier tot vijf gram ijzer. IJzer komt voor in verschillende vormen. Vijfentwintig procent is "opslag-ijzer" (ferritine), dat door het lichaam onder andere voor de opslag van ijzer in de lever en in het beenmerg wordt gebruikt. Tot drie procent van het ijzer zit in het transporteiwit transferrine dat gebruikt wordt om ijzer via het bloed te vervoeren. Verreweg het grootste deel van het ijzer is gebonden aan het rode bloedpigment hemoglobine.^[1]

Waarom is ijzer belangrijk?

Elke cel in ons lichaam heeft ijzer nodig. Het helpt met het transport van zuurstof en vorming van bloed in het lichaam. Zonder ijzer wordt er minder van het rode bloedpigment hemoglobine aangemaakt. Hemoglobine transporteert ingeademde zuurstof van de longen naar de rest van het lichaam. Lichaamscellen hebben zuurstof nodig voor hun stofwisseling. Dit is de wijze waarop ijzer bijdraagt aan onze energiehuishouding. Het sporenelement transporteert ook kooldioxide terug naar de longen.^[1]

IJzer versterkt ook de huid, de nagels en het haar, het wordt in verband gebracht met het immuunsysteem en met een voorspoedige zwangerschap^[2-4].

Wat zijn de gevolgen van een ijzertekort?

Een tekort aan ijzer is een van de meest voorkomende deficiënties in de wereld. In Nederland hebben 1 tot 2% van de volwassenen een ijzertekort, bij vrouwen in de overgang is dit 5 tot 20%. Dit kan leiden tot een ijzertekort-anemie. Deze vorm van anemie is over het algemeen goed herkenbaar aan bleekheid, een gevoel van zwakte en haaruitval. Ouderen, zwangere vrouwen, vegetariërs en veganisten, en mensen met een darmaandoening hebben een verhoogd risico op een ijzertekort^{[5, 6,33]}.

Hoe groot is de dagelijkse behoefte aan ijzer?

Hoeveel ijzer u nodig hebt hangt af van leeftijd en geslacht. Volgens de aanbevelingen van het Duitse genootschap voor voeding (DGE) zouden mannen 10 milligram per dag nodig hebben, en vrouwen 15 milligram. Vrouwen hebben meer nodig vanwege hun menstruatie - ze verliezen ijzer door het maandelijks bloedverlies.

Zwangere vrouwen hebben een nog grotere dagelijkse behoefte - 30 milligram -, en vrouwen die borstvoeding geven zouden dagelijks 20 milligram ijzer binnen moeten krijgen. Vanaf de menopauze hebben vrouwen over het algemeen niet meer een grotere behoefte aan ijzer dan mannen.

Aanbevolen inname	IJzer in mg/dag
	Mannen	Vrouwen
Kinderen (1-10 jaar)	8	10
Kinderen (10-19 jaar)	12	15
Volwassene (19-50 jaar)	10	15
Volwassene (51 jaar en ouder)	10	10
Zwangere vrouwen		30
Zogende vrouwen		20

Bron: https://www.dge.de/wissenschaft/referenzwerte/eisen/

Het Nationale gezondheidsinstituut van de Verenigde Staten geeft vergelijkbare aanbevelingen. In toevoeging daarop adviseert deze organisatie aan vegetariërs om de dosis met een factor 1,8 te verhogen.^[8]

Risicogroepen: Wie lopen meer risico op een ijzertekort?

Over het algemeen krijgen veel mensen in Nederland voldoende ijzer binnen. Er zijn echter mensen die, om verschillende redenen een grotere kans hebben op een tekort ^{[5, 9]}. Dat zijn onder andere de volgende groepen mensen^[10-12].

• Zwangere en vrouwen die borstvoeding geven hebben meer ijzer nodig - in eerste instantie omdat er meer bloed nodig is voor het ongeboren kind, daarna voor moedermelk.
• Ouderen kunnen lijden aan een gebrek aan eetlust en problemen met kauwen en krijgen daardoor niet genoeg voedingsstoffen binnen.
• Vegetariërs en veganisten consumeren geen, of minder, bivalent ijzer uit dierlijke voedingsmiddelen. Bivalent ijzer is een vorm die heel efficiënt kan worden opgenomen door het lichaam.
• De spijsvertering van mensen met maag- en darmklachten neemt niet genoeg ijzer op uit de voeding.
• Professionele sporters hebben meer behoefte aan ijzer maar hun dieet sluit daar vaak niet bij aan, is mogelijk zelfs arm aan ijzer.

Als u in een van deze risicogroepen valt kan het de moeite waard zijn om de ijzer-waarde regelmatig te controleren met een IJzertekort Test. Neem niet zomaar een ijzer supplement zonder vooraf een bloedonderzoek te hebben gedaan. Anders loopt u het risico op een ijzeroverschot en hemochromatosis (ijzerstapeling).

Symptomen ijzertekort

Als u niet voldoende ijzer in uw bloed hebt kan het sporenelement zijn belangrijkste werk niet meer doen: zuurstof leveren aan de cellen. Cellen die niet voldoende zuurstof krijgen leveren minder energie en zijn beperkt in hun functies.

Dit geldt onder andere ook voor de hersenen: Als deze niet genoeg zuurstof krijgen kan dat tot concentratieproblemen en vermoeidheid leiden. Andere symptomen zijn:^{[1, 5]}

• Haaruitval, brosse nagels, gebarsten huid rond de mond
• Zwakte, verminderde prestaties, hoofdpijn
• Anemie (ijzertekort anemie)

IJzertekort en haaruitval

Een van de mogelijke gevolgen van een tekort aan ijzer is haaruitval. IJzer speelt een beslissende rol in de bloedvorming en het haar heeft een grote behoefte aan bloed. Als de bloedvorming in het lichaam niet voldoende werkt dan beperkt het lichaam eerst de bloedstroom naar die delen van het lichaam die niet essentieel zijn voor overleven - het haar is daar een voorbeeld van. Als het haar niet van voldoende bloed wordt voorzien valt het uit.^[2]

Wetenschappelijke ontdekkingen

Het goede nieuws is dat u haaruitval als gevolg van een ijzertekort kunt stoppen door het nemen van de juiste ijzerhoudende supplementen. Een onderzoek uit 2002 toonde aan dat de deelnemers hun ijzerniveau (ferritine niveau) konden verhogen van 33 tot 89 milligram per liter in 6 maanden. Tegelijkertijd was hun haaruitval met 39 procent verminderd^[13].

Oorzaken van ijzertekort

Het is eenvoudig te zien wanneer er sprake is van een ijzertekort: als het lichaam meer gebruikt dan het ontvangt en de voorraad ijzer uitgeput raakt^[10]. Mogelijke oorzaken zijn bloedverlies, een ijzerarm dieet, een toegenomen behoefte; door bijvoorbeeld een zwangerschap of door intensief sporten

IJzertekort anemie: ijzertekort is de grootste oorzaak van anemie. Het is verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de gevallen. Bij een anemie wordt het bloedpigment hemoglobine in onvoldoende hoeveelheden geproduceerd. Daardoor kan het bloed maar in beperkte mate zuurstof door het lichaam vervoeren^[14].

Bloedverlies

Als u bloed verliest, verliest u ook ijzer. Dat geldt bij verwondingen, menstruatie, bloeddonorschap, dialyse en interne bloedingen. Interne bloedingen kunnen het gevolg zijn van tumoren in de darmen of andere maag- en darmaandoeningen^[15].

Verminderde opname

Niet genoeg ijzer binnen krijgen via uw voedsel is een van de redenen voor ijzertekort. Dat geldt bijvoorbeeld voor mensen die proberen af te vallen, die strikt vegetarisch of veganistisch eten, die lijden aan anorexia of last hebben van interne parasieten.

Er zijn ook ziekten die er voor zorgen dat er minder ijzer in de bloedsomloop terechtkomt via de spijsvertering. Onderzoek heeft aangetoond dat twee derde van de mensen met een ziekte waarbij darmen chronisch ontstoken zijn, zoals bijvoorbeeld bij de ziekte van Crohn, een ijzertekort-anemie heeft ontwikkeld. Ook gluten-intolerantie (coeliakie) kan leiden tot een ijzertekort.

Zwangerschap en ijzertekort

Zwangere vrouwen hebben een grotere behoefte aan ijzer om de baarmoeder, de placenta en het embryo van bloed en zuurstof te voorzien - met name tegen het einde van de zwangerschap^[19]. Het lichaam van een zwangere vrouw moet 30 tot 40 procent meer bloed aanmaken. Haar dagelijkse ijzerbehoefte verdubbelt van 15 mg/dag tot 30 mg/dag^[20]. Uit onderzoek blijkt dat tot 30 procent van de zwangere vrouwen in Europa een ijzertekort-anemie oplopen omdat ze niet aan deze verhoogde behoefte voldoen^[15].

De wetenschap is er nog niet uit welk effect dat ijzertekort kan hebben op het kind. Sommigen artikelen claimen dat anemie de kans op ziekten van moeder en kind en de kans op vroeggeboorten vergroot^[20]. In andere onderzoeken waren de kinderen van wie de moeder tijdens de zwangerschap een ijzer supplement slikte op het moment van de geboorte gezonder^{[11, 21]}.

IJzertekort bij professionele sporters

Onderzoek heeft laten zien dat professionele sporters en fanatieke amateur-sporters een grotere ijzerbehoefte hebben, met name duursporters. Er zijn diverse theorieën om dat te verklaren: van een groter bloedvolume en meer zweten tot kleine bloedingen in de aders van de voeten. Een andere theorie draagt aan dat intensief sporten de aanmaak van het lever-eiwit hepcidine versterkt, een eiwit dat de opname van ijzer uit voedsel verhindert. Bovendien is het zo dat duursporters een dieet hebben met relatief veel koolhydraten maar weinig vlees, en dus weinig ijzer^[22].

Goed om te weten: Een ijzertekort is erg beperkend voor sporters omdat het de fysieke prestaties belemmert. IJzer zorgt er tenslotte voor dat zuurstof en voedingsstoffen de spieren bereiken. Als dat transport op enige wijze beperkt is dan heeft dat nadelige gevolgen voor de lichaamsprestaties en het kan ook tot spierkrampen leiden^[23].

Testen op ijzertekort

U kunt een ijzertekort ontdekken door een bloedtest uit te voeren. Een laboratorium kan diverse waarden bepalen. Zo is de hoeveelheid hemoglobine een maat voor de hoeveelheid ijzer in het bloed op het moment van de monstername.

Artsen bepalen vaak de hoeveelheid ferritine, de opslagvorm van ijzer. In het laboratorium wordt de hoeveelheid ferritine in een milliliter bloed bepaald. Dat geeft een indicatie of de ijzeraanvoer voldoende groot is. Bij mensen met een chronische leverziekte of ontstekingen in het lichaam kan de ferritine waarde verhoogd zijn zonder dat sprake is van een ijzertekort. In dergelijke gevallen kunnen ook andere bloedwaarden worden bepaald om meer zekerheid te krijgen^[24].

Behandeling van ijzertekort: Voeding

Is uw ijzerniveau te laag? een verandering in uw voedingspatroon is vaak de oplossing. Als dit niet voldoende helpt, in het geval van een ernstig tekort of bij een ziekte die het tekort veroorzaakt kunnen ijzerhoudende supplementen uitkomst bieden.

Welke voedingsmiddelen bevatten ijzer?

Voeding van dierlijke oorsprong bevat vaak ijzer. Zoute haring, varkens- en runderlever en kippeneieren bevatten er bijzonder veel van.

Bladgroente en volkorenproducten zijn plantaardige voedingsmiddelen die ook veel ijzer bevatten, net als cantharellen en bietjes. In sommige vruchten zit ook ijzer, zoals in kaki (persimmon), kokosnoten, moerbeien, en gedroogde abrikozen.

Het voedsel in onderstaande opsomming is bijzonder rijk aan ijzer:^[25]

Voeding	IJzergehalte (mg/100g)
Zoute haring	20,0
Varkenslever	18,0
Amarant	9,0
Quinoa	8,0
Linzen	8,0
Eigeel	7,2
Runderlever	6,9
Sorgo	6,9
Sojabonen	6,6
Cantharellen	6,5
Witte bonen	6,2
Haver	5,4
Doperwten	5,0

En voor de zoetekauwen onder ons. 25 gram donkere chocola maakt niet alleen gelukshormoon vrij in het lichaam, het levert ook nog eens 3 milligram ijzer^[25]!

Waarom is ijzer uit dierlijke producten beter dan die van plantaardige oorsprong?

Het ijzer van dierlijke oorsprong heeft een grotere biobeschikbaarheid. Dat betekent dat uw lichaam er beter gebruik van kan maken. Dierlijke voedingsmiddelen, met name rund- en varkensvlees, bevatten vaak het zogenaamde haem-ijzer, dat door de dunne darm direct in de bloedbaan kan worden opgenomen. IJzerverbindingen zoals die in plantaardig voedsel voorkomen moet in de ingewanden eerst in nuttige vormen worden omgezet. Daarbij treedt een verlies van ijzer op. Terwijl 20 procent van het ijzer uit dierlijke voeding kan worden opgenomen is dat percentage voor plantaardige voedingsmiddelen slechts vijf procent.^[5]

Waarom is vitamine C belangrijk voor de ijzeraanvoer?

Uw lichaam kan u helpen bij het opnemen van ijzer. Ook met een vegetarisch of veganistisch dieet kunt u uw lichaam aan de nodige behoefte voorzien. Vitamine C is hier het sleutelwoord. De vitamine bevordert de opname van ijzer tijdens de spijsvertering. Een glas sinaasappelsap helpt u om beter gebruik te maken van het ijzer in uw volkorenbrood of havervlokken. Ook een groene smoothie met vers fruit en ijzerhoudende spinazie of boerenkool is ook een goede oplossing.

Goed om te weten: Wilt u uw ijzer waarde optimaliseren met vitamine C? Deze vitamine-C-bommetjes zullen zeker helpen: broccoli, boerenkool, spruitjes, kruiden als peterselie, waterkers, venkel, pepers, spinazie, rozenbottel, aardbeien, sinaasappel, zwarte bessen.

Rode vruchtensappen zoals tomaten-, druiven- of pruimensap zijn ook een goede ijzerbron. In apotheken en winkels met health-food kunt u vaak speciale sappen kopen met een hoog ijzergehalte, met het doel uw lichaam met een dagelijkse dosis ijzer te voorzien. Let er bij de aanschaf op dat het sap geen suiker maar wel vitamine C bevat, dat laatste om de opname van ijzer te verbeteren^[25].

Wat verstoort de opname van ijzer?

Terwijl vitamine C de opname van ijzer verbetert zijn er ook voedingsstoffen die het tegenovergestelde effect hebben. Deze zogenaamde anti-nutriënten zijn te vinden in:^{[1, 5, 26]}

• Zuivel: calciumzouten
• Volkorengraan producten: Lignine en fytaten
• Oxaalzuur in spinazie, bietjes, rabarber en cacao
• Fosfaat in Coca Cola
• Polyfenol in koffie en thee

U moet geen thee, koffie en melk drinken tijdens het eten - u vernietigt daarmee het ijzer in uw voeding. Voor ontbijtgranen kunt beter yoghurt nemen dan melk, of plantaardigee alternatieven gebruiken zoals soja-, rijst- of havermelk.

Volkorenproducten en spinazie zijn zowel een bron van ijzer, maar bevatten ook anti-nutriënten. Dat laatste is eenvoudig tegen te gaan door volkorenproducten in water te weken en spinazie heel goed te wassen en koken. Dit verwijdert de meeste anti-nutriënten.^[1]

Goed om te weten: Ook aspirine vermindert ijzeropname, het salicylaat in de aspirine is de schuldige stof.

Samengevat: U kunt een matig ijzertekort behandelen met het juiste voedingspatroon. Dierlijke producten bevatten goede kwaliteit ijzer, dat direct kan uit de darmen kan worden opgenomen. IJzer van plantaardige oorsprong wordt maar heel beperkt door het lichaam opgenomen. Vitamine C helpt bij het vergroten van de opname van ijzer. Stoffen die opname van ijzer juist voorkomen kunnen vaak uit onze voeding worden verwijderd door weken, wassen of koken.

IJzer supplementen

Lijdt u aan een ijzertekort dan is dat snel aan te vullen met ijzer supplementen. Deze bestaan in de vorm van tabletten, poeder, capsules of druppels. Sommige zijn vrij verkrijgbaar bij de drogist, andere zijn alleen beschikbaar via de apotheek, al dan niet op recept.

IJzer supplementen moet u niet nemen alleen op basis van een vermoeden van ijzertekort. Te veel ijzer kan namelijk ook schadelijk zijn voor de gezondheid. Daarom is het belangrijk om van te voren uw ijzerwaarde te controleren, door een bezoek aan de huisarts, of door het uitvoeren van een thuis-test.

Wanneer moet ik ijzer supplementen innemen?

Het lichaam neemt ijzer het beste op op een lege maag. Het wordt aangeraden om ijzer supplementen een half uur tot een uur voor het ontbijt in te nemen. Drink daarbij een glas sinaasappelsap of een andere vitamine C-bron. Drink geen koffie of thee twee uur voor en na innemen van het ijzer supplement. Als het supplement op recept is verkregen volg dan de gebruiksaanwijzing in de bijsluiter.

Welke ijzer supplementen moet ik nemen, en hoe lang?

Als u uw reserves wilt aanvullen is het zaak om goed te letten op de vorm van het aangeboden ijzer, bivalent ijzer is de beste keuze omdat het lichaam deze vorm het beste opneemt. Een veel voorkomende ijzerverbinding, die ook door artsen wordt aanbevolen is IJzer-(II)-sulfaat^{[5, 24]}.

Hoe lang de supplementen moeten worden ingenomen hangt af van de grootte van het tekort, en hoeveel ijzer het lichaam nodig heeft. Een vuistregel is dat het 40 tot 50 dagen duurt voor de reserves zijn aangevuld.

IJzer supplementen kunnen bijwerkingen hebben zoals buikpijn of verstopping. Hebt u echt last van een bepaald preparaat dan kunt u overwegen om het niet op een nuchtere maag, maar twee uur na een maaltijd in te nemen, of over te gaan op een verbinding met trivalent ijzer^[27].

Goed om te weten: IJzer supplementen laten de ontlasting donker kleuren - er is geen reden voor paniek.

Wanneer heb ik een infuus of injecties nodig?

Voor sommigen zijn supplementen niet voldoende om hun ijzerwaarde aan te vullen. In zo'n geval kunnen artsen, na een analyse van het bloed, injecties of infusen met hoge dosering toedienen.

Mogelijke redenen dat conventionele ijzerpreparaten niet werken zijn:^[29]

• Het maag-darmkanaal heeft ernstige moeite met het opnemen van ijzer
• De hoeveelheid rode bloedcellen moet snel worden aangevuld, bijvoorbeeld als een tekort wordt ontdekt in het derde trimester van de zwangerschap
• In het geval van chronische bloedingen, vaak het gevolg van erfelijke aandoeningen zoals de ziekte van Osler.

Een overschot aan ijzer

Het kan ook voorkomen dat er een overschot aan ijzer in het lichaam circuleert. Artsen noemen dit hemochromatose of ijzerstapeling. In het merendeel van de gevallen heeft dit een erfelijke oorzaak. Het lichaam houdt te veel ijzer vast^[30] als gevolg van een genetisch defect. Andere oorzaken zijn zeldzaam, zoals lever aandoeningen of gebrekkige bloedaanmaak^[31]. Mensen die een bloedtransfusie hebben ontvangen stapelen soms ook ijzer^[32].

Een ijzeroverschot veroorzaakt symptomen over het hele lichaam, zoals een bronskleurige verkleuring van de huid. Het versterkt ook het risico op het optreden van de volgende aandoeningen^[30].

• Leverziekten
• Hartritmestoornissen
• Type-2 Diabetes
• Impotentie

In zulke gevallen helpt aderlating. Een arts neemt een of twee maal per week 500 ml bloed af om de ijzervoorraden te doen afnemen. Is de voorraad op het goede peil dan kan de frequentie worden verminderd. Wel moet deze behandeling levenslang blijven worden uitgevoerd.

IJzertekort - in één oogopslag

Wat is ijzer?

IJzer is een essentieel sporenelement dat mensen uit hun voedsel moeten onttrekken. Ons lichaam heeft ijzer nodig om het rode bloedpigment hemoglobine aan te maken waarmee de cellen van zuurstof worden voorzien.

Wat gebeurt er in het geval van een ijzertekort?

Als er een permanent ijzertekort is opgetreden in het lichaam kunt u last krijgen van anemie - ijzertekort anemie. De gevolgen hiervan kunnen variëren van bleekheid, hoofdpijn en vermoeidheid tot haaruitval en brosse nagels.

Risicogroepen ijzertekort?

Vrouwen hebben meer ijzer nodig dan mannen omdat ze regelmatig ijzer verliezen: tijdens hun menstruatie. Andere risicogroepen voor een ijzertekort zijn: zwangere en zogende vrouwen, ouderen, pasgeborenen en kinderen, alcoholisten, vegetariërs en veganisten, mensen met chronische darmaandoeningen, professionele sporters.

Welke voedingsmiddelen bevatten ijzer?

Vlees, orgaanvlees en eieren zijn een bron van ijzer, net als producten van volkorengraan, bladgroenten, spinazie en boerenkool. Het menselijk lichaam neemt het ijzer van dierlijke oorsprong veel beter op. U kunt de spijsvertering helpen met het opnemen van (plantaardig) ijzer door het te combineren met vitamine C.

Wat kan ik doen als ik een ijzertekort heb?

Als er sprake is van een matig tekort is het vaak genoeg om het voedingspatroon aan te passen en meer ijzerhoudende voeding in uw dieet op te nemen. Als het tekort groot is, of de opname is verstoord kunnen ijzerhoudende supplementen de voorraden in het lichaam aanvullen.

Bronnen

1. Elmadfa I. Ernährungslehre. 3rd ed. Verlag Eugen Ulmer Stuttgart; 2015.
2. Park SY, Na SY, Kim JH, Cho S, Lee JH. Iron Plays a Certain Role in Patterned Hair Loss. J Korean Med Sci. 2013;28(6):934-938. doi:10.3346/jkms.2013.28.6.934
3. Wright JA, Richards T, Srai SKS. The role of iron in the skin and cutaneous wound healing. Front Pharmacol. 2014;5. doi:10.3389/fphar.2014.00156
4. Cherayil BJ. Iron and immunity: immunological consequences of iron deficiency and overload. Arch Immunol Ther Exp (Warsz). 2010;58(6):407-415. doi:10.1007/s00005-010-0095-9
5. Verbraucherzentrale. Eisen: Qualität nicht Quantität ist die Frage. https://www.verbraucherzentrale.de/wissen/lebensmittel/nahrungsergaenzungsmittel/eisen-qualitaet-nicht-quantitaet-ist-die-frage-8026. Published April 25, 2018. Accessed April 25, 2018.
6. Dupont C. [Prevalence of iron deficiency]. Arch Pediatr Organe Off Soc Francaise Pediatr. 2017;24(5S):5S45-45S48. doi:10.1016/S0929-693X(17)24009-3
7. Deutsche Gesellschaft für Ernährung. Eisen. https://www.dge.de/wissenschaft/referenzwerte/eisen/. Published April 25, 2018. Accessed April 25, 2018.
8. Office of Dietary Supplements - Iron. https://ods.od.nih.gov/factsheets/Iron-HealthProfessional/. Accessed May 11, 2018.
9. Kasper H. Ernährungsmedizin Und Diätetik. 12th ed. Urban & Fischer Verlag/Elsevier GmbH; 2014.
10. Wie kommt es zum Eisenmangel? - Landesärztekammer Baden-Württemberg. http://www.aerztekammer-bw.de/20buerger/30patientenratgeber/a_f/eisenmangel.html. Published April 25, 2018. Accessed April 25, 2018.
11. Schwangerschaft: Eisen verhindert Mangelgeburten. https://www.aerzteblatt.de/nachrichten/54900/Schwangerschaft-Eisen-verhindert-Mangelgeburten. Published April 25, 2018. Accessed April 25, 2018.
12. Eisenaufnahme bei Kleinkindern in Europa teilweise zu gering. https://www.ernaehrungs-umschau.de/news/12-02-2015-eisenaufnahme-bei-kleinkindern-in-europa-teilweise-zu-gering/. Published April 25, 2018. Accessed April 25, 2018.
13. Daniells S, Hardy G. Hair loss in long-term or home parenteral nutrition: are micronutrient deficiencies to blame?: Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2010;13(6):690-697. doi:10.1097/MCO.0b013e32833ece02
14. Hempel EV, Bollard ER. The Evidence-Based Evaluation of Iron Deficiency Anemia. Med Clin North Am. 2016;100(5):1065-1075. doi:10.1016/j.mcna.2016.04.015
15. Eisenmangel und Eisenmangelanämie — Onkopedia. https://www.onkopedia.com/de/onkopedia/guidelines/eisenmangel-und-eisenmangelanaemie/@@view/html/index.html. Published April 25, 2018. Accessed April 25, 2018.
16. Murawska N, Fabisiak A, Fichna J. Anemia of Chronic Disease and Iron Deficiency Anemia in Inflammatory Bowel Diseases: Pathophysiology, Diagnosis, and Treatment. Inflamm Bowel Dis. 2016;22(5):1198-1208. doi:10.1097/MIB.0000000000000648
17. Freeman HJ. Iron deficiency anemia in celiac disease. World J Gastroenterol WJG. 2015;21(31):9233-9238. doi:10.3748/wjg.v21.i31.9233
18. Cappellini MD, Comin‐Colet J, de Francisco A, et al. Iron deficiency across chronic inflammatory conditions: International expert opinion on definition, diagnosis, and management. Am J Hematol. 2017;92(10):1068-1078. doi:10.1002/ajh.24820
19. Mei Z, Cogswell ME, Looker AC, et al. Assessment of iron status in US pregnant women from the National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES), 1999-2006. Am J Clin Nutr. 2011;93(6):1312-1320. doi:10.3945/ajcn.110.007195
20. Cantor AG, Bougatsos C, Dana T, Blazina I, McDonagh M. Routine iron supplementation and screening for iron deficiency anemia in pregnancy: a systematic review for the U.S. Preventive Services Task Force. Ann Intern Med. 2015;162(8):566-576. doi:10.7326/M14-2932
21. Bundeszentrum für Ernährung. Richtig essen in der Schwangerschaft, https://www.bzfe.de/inhalt/pressemeldung-6590.html. Published April 25, 2018. Accessed April 25, 2018.
22. Clénin G, Cordes M, Huber A, et al. Iron deficiency in sports – definition, influence on performance and therapy. Swiss Med Wkly. 2015;145(4344). doi:10.4414/smw.2015.14196
23. Burden RJ, Pollock N, Whyte GP, et al. Effect of Intravenous Iron on Aerobic Capacity and Iron Metabolism in Elite Athletes. Med Sci Sports Exerc. 2015;47(7):1399-1407. doi:10.1249/MSS.0000000000000568
24. Behnisch, W., Muckenthaler, M., Kulozik, A. S1-Leitlinie: Eisenmangelanämie.; 2016.
25. Der Kleine Souci, Fachmann, Kraut. Lebensmitteltabelle Für Die Praxis. Stuttgart: Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft mbH Stuttgart; 2004.
26. Ärztezeitung. Kein Tee oder Kaffee zu Eisenpräparaten. https://www.aerztezeitung.de/panorama/ernaehrung/article/502349/kein-tee-kaffee-eisenpraeparaten.html. Published April 25, 2018. Accessed April 25, 2018.
27. Universitätsklinikum Freiburg. Eisen im Blut wichtig für Ihre Leistungsfähigkeit. https://www.uniklinik-freiburg.de/fileadmin/mediapool/09_zentren/izg/pdf/Spende/140908_Eisen-Flyer_6Seiten.pdf. Accessed April 25, 2018.
28. Low MS, Grigoriadis G. Iron deficiency and new insights into therapy. Med J Aust. 2017;207(2):81-87. doi:10.5694/mja16.01304
29. Camaschella C. Iron deficiency: new insights into diagnosis and treatment. ASH Educ Program Book. 2015;2015(1):8-13. doi:10.1182/asheducation-2015.1.8
30. Pschyrembel Online | Hämochromatose. https://www.pschyrembel.de/H%C3%A4mochromatose/K09AD/doc/. Accessed May 8, 2018.
31. Bacon BR, Adams PC, Kowdley KV, Powell LW, Tavill AS. Diagnosis and Management of Hemochromatosis: 2011 Practice Guideline by the American Association for the Study of Liver Diseases. Hepatol Baltim Md. 2011;54(1):328-343. doi:10.1002/hep.24330
32. Stichting Orthokennis. IJzer, https://www.orthokennis.nl/nutrienten/ijzer. Accessed July 21, 2020.